خالق جومهوریتی‌نین دؤنمز لیدری - محمد امین رسول‌زاده

لطافت بئیبوتووا

قوبا " سوی‌قیریمی مموریال کومپلکسی "‌نین شؤعبه مودیری

آذربایجانین میلّی ایستیقلال موباریزه‌سی تاریخینده موهوم رول اوینامیش محمد امین رسول‌زاده‌نین اؤلکه‌میزده تورکچولوک فیکری‌نین اساسلاندیریلماسیندا، میلّی دؤولت قوروجولوغو یولوندا اراضی موختاریاتی طلبی‌نین علمی-نظری جهتدن ایره‌لی سورولمه‌سینده ده بؤیوک خیدمت‌لری وار. او، ایستیقلال موباریزه‌میزین چوخ‌ایللیک تاریخی اولدوغونو موعینلشدیرمیش، میلّی حرکاتین کاراکترینی آیدینلاشدیراراق موختلیف باشلیق‌لار آلتیندا تصویر و تقدیم ائتمیشدی. بیرینجی - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه سی چوخ‌ایللیک تاریخه مالیکدیر؛ ایکینجی - ایدئولوژی منشایی اعتیباری ایله میلّی آذربایجان حرکاتی، شرقده‌کی میلّی قورتولوش ایدئیالارینی غربده کی کولتور و دموکراسی جریان‌لارینی اؤزونده بیرلشدیرمیش بیر حرکاتدیر؛ اوچونجو - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه‌سی اوچ-بئش آدامین حیاتی و آدی ایله اؤلچوله بیلمز، بو موباریزه‌نین بؤیوک فیکیر قوروجولاری و بو ایدئیایا بوتون فعالیت‌لری ایله باغلانمیش شخصیت‌لری واردیر؛ دؤردونجو - یاخین کئچمیشی، ایدئیا و شخصیت‌لری اینکار ائتمک آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه سی‌نین اهمیتینی کیچیلتمک دئمکدیر؛ بئشینجی - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه‌سینده شخص‌لرین مؤوقع و شرفی، اساس ایدئولوزی‌یه گؤستردیکلری صداقت، باغلیلیق و خیدمت‌لری ایله موتناسیبدیر.

صفوی‌لر دؤولتیندن آذربایجان خالق جومهوریتی

  قدیم تاریخه و دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لرینه مالیک اولان آذربایجان خالقی‌نین دؤولت‌چی‌لیک تاریخی چوخ زنگیندیر. قدیم دؤورلردن باشلایان بو دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لری تاریخین موختلیف مرحله‌لرینده اینکیشاف ائتمیش، فورمالاشمیش و دونیا تاریخینده اولدوقجا اهمیتلی ایز بوراخمیشدیر. 

  اون بئش-اون آلتینجی عصرلر آذربایجان دؤولت‌چی‌لیک تاریخی‌نین اینتیباه دؤورودور. بو دؤورو آذربایجان تاریخینده دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لری‌نین برپاسی، اینکیشافی و مؤحکم‌لنمه سی دؤورو کیمی کاراکتریزه ائتمک اولار. آذربایجان قاراقویونلو، آغ‌قویونلو، شیروانشاه‌لار و صفوی دؤولت‌لری‌نین یارانماسی و فعالیتی نتیجه‌سینده اؤلکه‌میزین بین‌الخالق موناسیبت‌لر سیستمینده سیاسی، ایقتیصادی مؤوقعیی و رولو گوجلنمیش، اونون اوروپا و شرق اؤلکه‌لری ایله قارشی‌لیقلی موناسیبت‌لری داها دا گئنیشلنمیشدیر. 

  تأسوف‌لر اولسون کی، ایستر دونیا تاریخ‌چی‌‌لیگینده، ایسترسه ده موختلیف دینی و سیاسی دونیاگؤروشه مالیک اینسان‌لار آراسیندا آذربایجان دؤولت‌چی‌لیک تاریخینه و بو تاریخین ان پارلاق دؤورلریندن بیری اولان آذربایجان صفوی‌لر دؤولتینه موناسیبت بیرمعنالی دئییلدیر و داها چوخ سوبیئکتیو کاراکتر داشیییر. 

  ییرمینجی عصرده سیاسی و ایدئولوژی سیفاریش‌لر اساسیندا یازیلان دونیا تاریخ‌چی‌لیگی آذربایجانین یئرلی دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لرینی اینکار ائتمیش، دؤورون موختلیف مرحله‌لرینده مؤوجود اولان آذربایجان دؤولت‌چی‌لیگی‌نین یارانماسینی موختلیف غئیری-آذربایجان منشالی اتنوس‌لارا، گلمه طایفا و سولاله‌لرین آدینا باغلامیشدیر. 

ملا نصرالدینچی‌لرین تنقیدی یازی‌لاری 

علویه طاهرقیزی    

  محمد امین رسول‌زاده  "‌ملا نصرالدین‌"  درگیسی حاقیندا دؤوری مطبوعاتدا یازیردی:

  "حوریتین، حورّاندیش‌لیگین معبدی، شوبهه‌سیز کی، خورفاتین، اباطیل‌لیگین بوتخانه‌سی یئرینده تیکیلمه‌لی ایدی. بونا گؤره بیرینجیسی‌نین تیکیلمه‌سی ایکینجی‌نین ییخیلماسینا باغلی ایدی. بو وظیفه‌یی کیم گؤره‌جکدی؟  "‌تلخک‌"  ملا نصرالدین؟ تخریب وظیفه‌سینی  "‌ملا نصرالدین‌"  کامالی-مووفّقیتله گؤرویوردو. او یاخیجی، ییخیجی ایستهزاسینی کؤهنه‌لیگی تمثیل ائدن نرسه و کیمسه‌لردن اسیرگه‌مییوردو. ان قووّتلی هوجومونو گؤزوباغلی تعصوبه، فیکیر و تصوّورده‌کی  اسارت و تحمّول‌سوزلیگه تؤوجیه ائدییوردو. اؤلو فیکیرلر، اؤلگون معیشت‌لر اونون دیری خنده‌لرینه معروض قالاراق اینتیباه قهقهه‌لری دوغورویوردو. او آغلاناجاق حال‌لارا گولویوردو. گولدوره‌رک آغلادییوردو. او، حتّی آغلاماغا دا گولویوردو. چونکی آغلایا-آغلایا یامان گونلره قالدیغیمیزی یاخشیجا درک ائتمیشدی. ایران تاثیری ایله آذربایجان تورکلری‌نین حیاتی-معنویه‌سی هامان ایل بویو آغلاماقدان عیبارت اولوب قالمیشدیر.  "‌چوخ گولن چوخ آغلایار‌"  - دئیرلر. فقط،  "‌چوخ آغلایان چوخ گولر‌"  دئییلسه ده، دوغرو چیخار‌"‌.  

هومّت پارتیاسی

هومّت پارتیاسی و یا هومّت سوسیال دموکرات موسلمان تشکیلاتی — آذربایجاندا و بوتون ایسلام دونیاسیندا ایلک میلّی سوسیال دموکرات تشکیلاتی.[۱]

هومّت پارتیاسی‌نین یارادیجی‌لاری. سولدان ساغا: مشهدی عزیزبیگوف، اژدر ملیکوف، اسدالله آخوندوف و محمد امین رسول‌زاده

تاریخی  

یارادیلماسی

  1904-جو ایلین آخیرلاریندا باکی کومیته‌سی نزدینده موسلمان سوسیال دموکرات  "هومّت"  تشکیلاتی یارادیلمیشدی.[۲]تشکیلات بیر قروپ آذربایجانلی دموکرات ضیالی‌نین تشبوثو ایله یارادیلمیشدی. اونلارین آراسیندانریمان نریمانوف، سلطان‌مجید افندی‌یئف، احمد بیگ آغایئف، محمد امین رسول‌زاده، مشهدی عزیزبیگوف، میر اسدالله میرقاسموف، محمد علی رسول‌زاده (رسول‌ اوغلو)، عیسی بیگ آشوربیگوف، قارا بیگ قارابیگوف، محمدباغیر آخوندوف، محمد حسن حاجینسکی، میر حسن مؤوسوموف، اژدر ملیکوف و باشقالاری وار ایدی. هومّت پارتیاسی‌نین صدری اوّل محمد امین رسول‌زاده، سونرا ایسهنریمان نریمانوف سئچیلمیشدیر. رسول‌زاده‌نین رهبرلیگی ایله 1904–1905-جی ایل‌لرده ایلک کومونیست قزئتی اولان غئیری-لئقال  " هومّت "  قزئتی چاپدان چیخمیشدیر.  " هومّت "  فورمال اولاراق روسیه سوسیال دموکرات فهله پارتیاسی‌نین باکی کومیته‌سی‌نین شؤعبه‌سی کیمی یارانسا دا، اصلینده، موستقیل فعالیت گؤستریردی. 

 "    " بو قروپون موستقیل‌لیگینی موسلمان فهله‌لری ایله ایشین خوصوصیت‌لری شرطلندیریردی. تشکیلاتین محض بو فورمادا فعالیت گؤسترمه‌سی چوخ اوغورلو ایدی، چونکی بیزیم ایشیمیزده ائله مقام‌لار وار ایدی کی،  " هومّت "  موستقیل شکیلده چیخیش ائتمگه مجبور ایدی. "     س.م.افندی‌یئف    "  

  بعضی منبع‌لره اساساً، هله 1903-جو ایلده محمد امین رسول‌زاده و اونون همفیکیرلری طرفیندن طلبه گنجلردن عیبارت اولان و سونرادان هومّتین اساسینی تشکیل ائدن  " آذربایجانین گنج اینقیلابچی‌لاری درنگی "  یارانمیشدی.   

  هومّتین 1917-جی ایله قدرکی فعالیتینی ایکی آسپکتده — بیر طرفدن بیر چوخ سیاسی مسله‌لرده (تعطیل و نوماییش‌لرده ایشتیراک ائتمک، بین المیللچی‌لیگین تبلیغی، دؤولت دوماسینا سئچکی‌لر و س.) روسیه سوسیال دموکرات فهله پارتیاسی (بولشویک‌لر) باکی کومیته‌سی ایله بیرگه فعالیته، دیگر طرفدن ایسه هومّتین عوضولری یئرلی مطبوعات صحیفه‌لرینده موسلمان‌لارین میلّی لیاقت و حوقوق‌لاری‌نین تاپدالانماسی باره ده مقاله و چیخیش‌لارا گؤره نظردن کئچیرمک اولار.   

  هومّت ورقه لرینده چوخ واخت اؤزونو پارتیا آدلاندیریردی. بولشویک‌لرین پروقرامینداکی میلت‌لرین اؤز موقدّراتینی تعیین‌ائتمه پرینسیپی‌نین جلب‌ائدیجی‌لیگی و عومومیتله، سوسیال دموکراسی‌نین مؤوجود حاکیمیته موخالیف‌لیگی اؤز خالقینی میلّی اسارتدن قورتارماق اومیدی ایله یاشایان ضیالی‌لاری اونون سیرالارینا جلب ائدیردی.   

 "   بو جاوان نسیل موخالیف سوسیالیزمده تزاریزمه قارشی ان صادیق اولماسا دا، ان الوئریشلی موتّفیقینی گؤروردو.[۳]   محمد امین رسول‌زاده   "  

"میلی بیرلیک" کیتابی

" میلّی بیرلیک‌"  — محمد امین رسول‌‌زاده‌‌‌نین آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی فیکرینی آشیلایان، میلّی دؤولتین برپاسی اوغروندا یازیلان مقاله‌لر توپلوسو. 

یارادیلماسی

  م.ا.رسول‌‌زاده‌‌ بولشویزم دؤورونده آذربایجاندا یئریدیلن ایدئیالارین تورک میلّتی‌نین، آذربایجانلی‌لارین حیاتینا، میلّی روحونا یاد اولدوغونو گؤسترمک اوچون «میلّی تسانود» آدلی ایدئولوژی‌ یاراتمیشدیر. او عرب سؤزو «تَسَانُد»و اوروپا دئییمینجه «سولیداریزم» کیمی وئرمیشدیر. «میلّی تسانود» ایدئولوژی‌سی‌نین اساس‌لاری بولشویک‌لرین آذربایجاندا قیرغین‌لار، سورگون‌لر، رِپرسیالارکی «کومونیزم» قوردوقلاری ایل‌لرده یارادیلمیشدیر. میلّی ایدئولوق کیمی بورجونو بیلن محمد‌امین بیگ اوروپادا یاییلان لیبرالیزم، کومونیزم و باشقا نظریه‌لری آراشدیراراق، آذربایجاندا یاغی‌لارین یئریتدیگی، میلّی روحا یاد ایدئیالارین یوخ، آنجاق «میلّی تسانود» ایدئولوژی‌سی‌نین یاییلماسینی دوزگون سایمیشدیر

محمدامین رسول‌زاده ، هم ده ادبیاتشوناس عالیم ایدی     

  20-جی یوز ایل‌لیگین اوّل‌لرینده یاشاییب-یارادان ضیالی‌لاریمیزین بؤیوک اکثریتی خالقی معاریف‌لندیرمک، میلّی آزادلیغینا قوووشدورماق کیمی موقدس ایدئولوژینی حیاتا کئچیرمک اوچون چوخ چتینلیک‌لره سینه گرمکله ایستک‌لرینه نایل اولاراق، اؤلکه ده آزاد، دموکراتیک دؤولتین اساسینی قویدولار. اونا گؤره ده ایل‌لر، عصرلر کئچسه ده اونلارین بو بؤیوک خیدمت‌لری، موباریزه‌لری آذربایجان خالقی طرفیندن اونودولمور. عکسینه بؤیوک احتیراملا، خوش دویغولارلا یاد ائدیلیر. خالقین بو ضیالی اوغول‌لاری اؤز سؤزلرینی، فیکیرلرینی، آرزو و ایستک‌لرینی محض میلّی دموکراتیک سؤزون واسیطه‌سیله خالقا چاتدیردیلار. هئچ ده تصادوفو دئییل کی، بو ضیالی‌لارین ایستر سیاسی، ایسترسه ده ادبی فعالیتی بو گونوموز اوچون ده آکتوال‌دیر، اهمیتلی‌دیر. 

  بئله اهمیتلی، آکتوال، سیاسی و ادبی ایرثه مالیک اولان ضیالی‌لاریمیزدان بیری ده آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین لیدرلریندن اولان، سیاسی-ایجتیماعی خادیم، دؤورونون تانینمیش ژورنالیستی، پوبلیسیستی، یازیچیسی و ادبیاتشوناس عالیمی محمد امین رسول‌زاده دیر. اونون ادبی-بدیعی ایرثی زنگینلیگی، احاطه‌لی‌لیگی و چوخ‌جهتلی‌لیگی ایله دیقتی هر زامان اؤزونه جلب ائدیب. 

​

سونونجو درس 

آلفونس دوده

    صاباحکن مکتبه گئجیکمیشدیم. موعلیمین سرزنیشیندن (دانلاغیندان) قورخوردوم. موعلیمیمیز موسیو هامل بو گون بیزدن قواعیدی فعلی (فعلی صیفت‌لری) سوراجاقدی. من بو درسی یاخشی بیلمیردیم. هله اوّلینجی کلمه‌لری تامامیله یادیمدان چیخمیشدی. عقلیمه گلدی کی، بو گون اصلینده مکتبه گئتمه‌ییب گزمگه قاچیم.   

  هاوا دا بو فیکریمه موساعید، اولدوقجا صاف و ایستی ایدی. چایین کناریندان توتوب مئشه‌یه قدر سریلن چمنلیک یام‌یاشیل ایدی. چمنلیکده اوخویان قومرولارین گؤزل بیر موسیقی‌‌سی، وجده گتیرن نغمه‌لری ده آدامی باشدان چیخاریردی. تاختا کارگاهی‌نین او بیری طرفینده کی  ریپر چمنزاریندان دخی سان گؤرن پروسیا عسگری‌نین مارشی اطرافا اینعیکاس ائدیردی.

  طبیعتین موحیّا ائله‌دیگی (یاراتدیغی) بو منظره البته کی، تصریفی افعال قایداسیندان داها زیاده خوشوما گلیردی. معه‌مافیه (بونونلا بئله) بیر آز تردّود ائتدیم. مکتبدن قاچماق فیکریندن واز کئچیب دوغروجا مکتبه طرف یوللاندیم. 

 ...

​

 داستایئوسکی‌نین  حکایه‌سی محمدامین رسول‌زاده‌نین ترجومه‌سینده 

  قارتال

  م.ف.داستایئوسکی     

     قارتال جینسیندن  " قارا قوش "  دخی بیر مودّت بیزیم محبس دایره‌سینده یاشادی. کیم ایسه اونو یارالی و ازیلمیش بیر حالدا دایره‌یه (حیطه) گتیرمیشدی. زاواللی اوچا بیلمیردی، ساغ قانادی یئردن سورونور، بیر آیاغی دا آرخاسیندان گلیردی. اطرافداکی ایزدیحامی نئجه دؤنه‌رک قورخونج بیر باخیشلا سئیر ائتدیگینی و اؤز حیاتینی باها بیر قیمته ساتماق اوچون دیمدیگی‌نین نئجه بیر تؤور تهدید اولاراق آچیلیب-یومولدوغونو ایندی ده خاطیرلاییرام.    

  ایزدیحام اونو سئیر و تاماشادان فراغت ائدینجه قارا قوش بیر آیاغی اوزرینده توللانیر، بیر قانادی ایله چیرپینیر، آخسایا-آخسایا قوشور و دایره‌نین بیر بوجاغینا سیخیشیب قالیردی. بو سورعتله قارا قوش اوچ آی تامام دایره‌ده قالدی و هئچ زامان اؤز بوجاغینی ترک ائتمه‌دی. اوّل‌لری تئز-تئز گلیر، اونا تاماشا ائدیر و  " شاریک "  کؤپگی دخی اوستونه قیسقیردیردیلار.  " شاریک "-ده جسارتله آتیلیر، فقط پَک یاخین گئتمگه قورخوردو. بو ایسه محبوس‌لارین کئیفینه گلیردی. 

-‌ وحشی تسلیم اولمور! - دئییردیلر. 

 ​

میرزه‌ بالا محمد‌زاده‌‌نین دونیاگؤروشونده  تورکچولوک، آذربایجانچی‌لیق و ایستیقلالچی‌لیق 

  دوکتور فایق علی اکبرلی        

    آذربایجان تورک موتفکّیری میرزه بالا محمدزاده (1898-1959)  باکی‌نین قالا کندینده دونیایا گلمیش، اوّلجه 7-جی  " روس-تاتار "  مکتبینده و م.محمودبیلی‌نین رهبرلیک ائتدیگی  " روشدیه " ده  اوخوموش،  1915-جی ایلده باکی پولیتکنیک تکنیکومونون اینشاات-معمارلیق بؤلمه‌سینه داخیل اولموشدور. تکنیکومدا اوخودوغو دؤورده  " محمدیه "  کومیته‌سینه داخیل اولان محمدزاده یاخین دوستو جعفر جبارلی ایله بیرلیکده بو تشکیلاتین فعالیتینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر.

  او، م.ا.رسول‌زاده‌نین تؤصیه‌‌سی ایله  " آچیق  سؤز "- ه مقاله‌لر یازماغا باشلامیش، عئینی زاماندا  " قورتولوش " ،  " دوغرو سؤز "  کیمی درگی و قزئت‌لرده مقاله‌لرله چیخیش ائتمیشدیر. 1917-جی ایل 2-جی روسیه  اینقیلابیندان سونرا  " اتفاق متعلّمین "  و  " گنجلر صداسی "  درگی‌لری‌نین  فعال یازارلاریندان اولان میرزه بالا  " موساوات "-آ عوضو اولموشدور. جومهوریت دؤورونده محمدزاده  " گنجلر یوردو "  درگیسی‌نین رداکتوررو اولوب، 1919-جو ایلین اوکتوبروندا  " موساوات "-ین 2-جی قورولتاییندا پارپارتیانین باکی کومیته‌سی‌نین عوضوو سئچیلمیشدی.   

 ​

آذربایجان تورکلری‌نین ایستیقلال موجاهیدی – میرزه بالا محمدزاده 

   آیدین مدد‌اوغلو قاسملی 

  فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوچنت

     19. عصرین ایکینجی یاریسی، 20. عصرین اوّل‌لرینده قوزئی آذربایجاندان چوخ‌سایلی و گوجلو میلّی ضیالی کادرلاری یئتیشمیش، اونلار آذربایجان خالقی‌نین مادی و معنوی اینکیشافینا چالیشمیش، گله‌جک آزادلیق و موستقیل‌لیک اوغروندا موباریزه یه حاضیرلامیشدیر. بو دؤورده ادبی-بدیعی معاریفچی‌لیگه سیاسی معاریفچی‌لیک ده قوشولموش، اینقیلابی حرکات‌لارین تاثیری ایله بیر-بیری‌نین آردینجا یارادیلان یئنی-یئنی مطبوعات اورقان‌لاری، خئیریه جمعیت‌لری و سیاسی پارتیالار تزار روسیه‌سی‌نین میلّی اویانیشا قارشی بوتون ژاندارم قووّه‌‌لرینی حرکته گتیرمه‌سینه، میلّی مطبوعات اوزرینده گوجلو سانسور تطبیق ائتمه‌سینه باخمایاراق، یئرلرده میلتچی‌لیک دالغاسی داها دا گوجلنمیشدی. بو دالغا ایشچی صینفینی ده حرکته گتیرمیشدی. 

  بئله‌لیکله، آذربایجان میلّی ضیالی‌لاری، میلّی مطبوعاتی کئچمیش دوشونجه‌لردن اوزاقلاشاراق موعاصیر میلّیتچی ایدئولوژی‌یه یییه‌لنمیش و یئنی بیر میلّی کیملیک اطرافیندا بیرلشه‌رک خالقی دا واحید دوشونجه اطرافیندا بیرلشدیرمگه باشلامیشدیلار. 

  بو دؤورده فعالیت گؤسترن سیاسی خادیم‌لر کیمی رومانتیک جریان نوماینده‌لری ده روس تزاریزمی‌نین ایرتیجاع رژیمینه، موستملکه‌چی سیاستینه قارشی بیرگه کسکین موباریزه آپارمیشلار کی، بونون دا نتیجه‌سینده هم میلّی-سیاسی ایدئولوژی لیدرلرین، هم رومانتیک‌لرین، هم ده رئالیست‌لرین بیرگه سعی‌یی نتیجه‌سینده آذربایجان میلّی ایدئولوژی‌سی فورمالاشمیشدی. عومومیتله 20. عصرین بیرینجی و خوصوصیله ایکینجی اون‌ایل‌لیگی آذربایجان خالقی‌نین مدنی و سیاسی-ایدئولوژی اینتیباه دؤورو اولموشدور. 

  آذربایجانین میلّی، سیاسی، ایدئولوژی، رومانتیک و رئالیست جریان نوماینده‌لری‌نین هامیسی آذربایجان ایجتیماعی تفکورونون قارانتی رولوندا چیخیش ائتمیش آذربایجان تفکور تاریخی‌نین ایدئیا شرفی، آذربایجان میلّی دؤولتچی‌لیگی‌نین محک داشلاری اولموشلار. اونلار بدیعی، علمی سیاسی و ایدئولوژی فلسفه اساسیندا بیر دموکراتیک جمعیت فورمالاشدیرماق، میلّی دَیرلره سؤیکنن، میلّی ایدئولوژی اساسیندا بیر دؤولت یاراتماغا چالیشمیش، بونا نایل اولموش، شرقده ایلک دموکراتیک خالق جومهوریتی یاراتمیش و قیسا مودتده اولسا دا دموکراتیک دؤولتی ایداره ائتمگه باشلامیشدیلار. بئله شخصیت‌لردن بیری ده بوتون حیاتینی آذربایجانین موستقیل‌لیگینه حصر ائدن آذربایجان ایستیقلال موجاهیدی میرزه بالا محمدزاده دیر.